20 października obchodzimy Dzień Krajobrazu, którego tegorocznym motywem przewodnim jest drzewo. Drzewa wspaniale upiększają naszą okolicę i harmonijnie wpisują się w pejzaż zachwycając zróżnicowaną gamą kolorów w różnych porach roku. Pełnią rozliczne funkcje: przyrodnicze, klimatyczne, gospodarcze, ochronne, społeczne, estetyczne i kulturowe. Zadrzewienia  biorą też udział w obiegu wody w przyrodzie a ich obecność wpływa na stan ekosystemów od wód zależnych. W Wodach Polskich prowadzimy akcje nasadzeń drzew i edukujemy o znaczeniu zadrzewień w zrównoważonej gospodarce wodnej.

Użytkowanie ziemi, kierunki zabudowy i rozwoju miast na przestrzeni wieków wykształciły specyficzne, regionalnie różniące się krajobrazy polskich miast, wsi i terenów, które je otaczają. Zupełnie inaczej wyglądają krajobrazy Beskidów, aniżeli Pojezierzy. Podobnie różnią się krajobrazy dolin rzecznych, tworzących sieć naczyń połączonych, w których główną rolę odgrywa woda oraz życie tętniące wokół niej. Doliny rzeczne, jeziora i tereny wokół zbiorników wodnych i drzewa, które nad nimi spotykamy, tworzą zmieniające się w ciągu roku pejzaże.

Jezioro Miławskie. Fot. Wody Polskie

W Polsce mamy ponad 100 tys. km rzek, około 250 tys. km kanałów i rowów melioracyjnych, ponad 10 tys. jezior o łącznej powierzchni niemal 3 tys. km oraz rozliczne zbiorniki i oczka wodne. Często ich brzegi są porośnięte roślinnością, w tym drzewami, tworzącą cenne przyrodniczo zadrzewienia nadwodne. Wyróżniamy tu zadrzewienia rzek i potoków, wód stojących - jezior i zbiorników oraz budowli i urządzeń wodnych, np. kanałów i rowów melioracyjnych. Zadrzewienia nadwodne przede wszystkim pełnią funkcję ochronną, utrwalając brzegi wód i chroniąc lustro wody przed nadmiernym parowaniem. Zmniejszają eutrofizację wód wywołaną zanieczyszczeniami spływającymi z pól, wspomagając proces samooczyszczania wód. Stanowią także ważny korytarz ekologiczny, a poprzez styczność z zadrzewieniami śródpolnymi i łąkowymi, lasami, sadami i alejami tworzą kanały migracji dla zwierząt. 

Rzeka Wisła. Fot. Wody Polskie

Zarządzanie drzewami i krzewami to wyzwanie dla zrównoważonej gospodarki wodnej

Wody Polskie są głównym zarządca krajowych rzek, jezior, zbiorników przeciwpowodziowych i zadrzewień nadwodnych, które występują na administrowanym przez Gospodarstwo terenie. W trakcie prac utrzymaniowych oraz prac inwestycyjnych również drzewa są naszym obiektem zainteresowań. Prowadzimy pielęgnacyjne podcinanie konarów, usuwamy wykroty i drzewa zagrażające bezpieczeństwu, zwłaszcza wzdłuż szlaków wodnych. Z koryt mniejszych rzek usuwamy przewalone drzewa, gdy mogą powodować niebezpieczne zatory. Duża część interwencji w sprawie drzew ma miejsce po nawałnicach i wezbraniach, jak również tam, gdzie zaznacza się duża aktywność bobrów, zwłaszcza w zlewniach rzek na terenach rolniczych, gdzie podcięte przez bobry i powalone drzewa mogą podtapiać grunty rolne. Usuwanie drzew i krzewów bywa konieczne dla właściwego działania urządzeń wodnych, podczas realizacji inwestycji np. przebudowy lub budowy wałów przeciwpowodziowych lub gdy drzewa czy krzewy stanowią zagrożenie dla okolicznego mienia. Jednocześnie obecność drzew w krajobrazie nadwodnym jest ważna, dlatego oprócz działań interwencyjnych prowadzimy nasadzenia zastępcze na wybranych odcinkach rzek i przy zbiornikach wodnych, włączając w to inne instytucje i okoliczną społeczność, a także zabezpieczamy drzewa w procesie inwestycyjnym a nawet przeciw zgryzaniu ich przez bobry, chroniąc tak zwłaszcza cenne okazy drzew nadrzecznych. Ponieważ każda rzeka i każde drzewo jest inne, edukacja pracowników ma dla Gospodarstwa istotne znaczenie, gdyż to właśnie oni jako pierwsi monitorując stan rzek, jezior i zbiorników wodnych, biorą pod uwagę również stan okolicznych zadrzewień.

Tama bobrowa w Rybnicy oraz zabezpieczenia drzew na brzegach Zbiornika Tresna. Fot. Wody Polskie

Praca z drzewami na co dzień

Nierzadko spotykamy się z drzewami przewróconymi do koryt rzek na skutek burz i nawałnic, które mogą stanowić zagrożenie dla drożności cieków, szlaków żeglugowych i bezpieczeństwa powodziowego. W takich przypadkach takie drzewa są wyciągane z koryt rzecznych przez pracowników Zespołów Wsparcia Technicznego z mniejszych rzek, z dużych kanałów i szlaków wodnych za pomocą specjalistycznego sprzętu, a następnie składowane na brzegu gdzie pełnią funkcję rumoszu drzewnego. Jednym ze statków, który realizuje takie zadania jest Kobuz, prowadzący monitoring w celu identyfikacji i usuwania niebezpiecznych przeszkód w Krainie Wielkich Jezior. W wielu miejscach obecność martwych drzew w korycie, tzw. rumoszu drzewnego, nie stanowi zagrożenia i drzewa te pozostawiane są w ciekach dla zróżnicowania struktury dna rzeki, dając przy tym schronienie organizmom wodnym, w tym cennym gatunkom ryb.

Rzeka Łyna. Fot. Wody Polskie

W gospodarowaniu nadwodną roślinnością zakładany efekt może przynieść już samo przycięcie gałęzi. Korzenie drzew pomagają w stabilizacji brzegów rzek, zwłaszcza przed skutkami erozji bocznej, co możemy obserwować podczas spacerów nad rzekami zwłaszcza, gdy porośnięte są olszą czarną. Również w hydrotechnice wykorzystujemy rośliny, głównie wiklinę, do stabilizacji brzegów rzek, po zasypaniu wyrw brzegowych, czy podczas innych działań, obsadzając linię brzegową kołkami z faszyny wiklinowej, co nosi nazwę sztubrowania. Z drugiej strony obecność drzew i krzewów, właśnie ze względu na rozrost korzeni jest niewskazana zwłaszcza w odniesieniu do wałów przeciwpowodziowych, gdzie rozbudowany system korzeniowy drzew i krzewów może prowadzić do naruszenia stabilności korpusu wału i w konsekwencji nawet do miejscowego przerwania lub uszkodzenia. Taka sytuacja doprowadziłaby do znacznych strat materialnych i stanowiłaby zagrożenie dla zdrowia i życia okolicznych mieszkańców. Dlatego też wały przeciwpowodziowe są systematycznie wykaszane i obsiewane roślinnością niską, a drzewa i krzewy mogą rosnąc w odległości co najmniej 3 metrów od stopy wałów przeciwpowodziowych.

Z lewej: rzeka Łyna w Olsztynie. Brzegi obsadzone kołkami z faszyny wiklinowej. Z prawej: Kościański Kanał Obry. Brzegi są wykoszone, a drzewa rosną w pewnym odstępie od jazu, w celu bezpiecznego użytkowania obiektu. Fot. Wody Polskie

Zadrzewienia w zlewniach rzek na terenach rolniczych

Rolnictwo jest jedną z głównych gałęzi polskiej gospodarki, a obszerny areał ziem uprawnych zasilany jest często wodą pochodzącą z sieci  mniejszych rzek, kanałów i rowów melioracyjnych. Woda nawadnia uprawy dzięki czemu mamy plony, zaś niezwykle pomocne przy uzyskaniu wysokich zbiorów są zadrzewienia, które wspomagają retencję korytową. Drzewa potrafią magazynować wodę na wiele sposobów. Ich ochronne i retencyjne właściwości pozwalają osiągnąć wyższe i lepsze jakościowo plony, do których wytworzenia wystarczy mniej wody, niż w otwartym terenie. Pozytywne efekty ich właściwości są większe, jeśli zadrzewienia składają się z wielu gatunków, niż jednego.

Szpaler drzew rosnący nad ciekiem zacienia koryto, dzięki czemu rozwój roślinności w korycie jest w równowadze, a parowanie wody mniejsze. Nadwodny pas zadrzewień obniża też siłę wiatru, a także temperaturę powietrza, przy jednoczesnym wzroście jego wilgotności i zmniejszeniu parowania wody bezpośrednio z gleby czy łanu roślinnego.

Drzewa nad rzeką Gwdą. Fot. Wody Polskie

Zadrzewienia doskonale chronią przed niszczącą siłą wody i wiatru. Z jednej strony ochraniają skarpy rowów i kanałów przed erozją zabezpieczając je przed osuwaniem się, z drugiej strony zapobiegają wywiewaniu najdrobniejszych mineralnych i organicznych frakcji gleby skutkującej stepowieniem, a nawet pustynnieniem pól. Gleba w sąsiedztwie drzew ma zwykle nienaruszoną strukturę i zawiera więcej materii organicznej z powodu rozkładu szczątków roślin. Ponadto drzewa poprawiają strukturę gleby, spulchniając ją korzeniami i dostarczając próchnicy. Powoduje to lepszą pojemność wodną gleby, która ma bardzo dobre właściwości chłonne. W czasie suszy drzewa pobierają wodę z głębszych warstw gleby, a w wyniku transpiracji część zasysanej wody wzbogaca powietrze w parę wodną.

Szpalery drzew zatrzymują wodę również poprzez spowolnienie spływu powierzchniowego i gruntowego. Spowalniają też tempo wiosennych roztopów pokrywy śnieżnej ograniczając w ten sposób erozję wodną i zmniejszając ryzyko powodziowe. Ponadto zatrzymują wody opadowe w koronach drzew, redukując spływ wód burzowych. Zadrzewienia nad kanałem Wieprz-Krzna to przykład umyślnego nasadzenia drzew wzdłuż kanału w krajobrazie rolniczym. 

Od lewej: kanał Wieprz-Krzna, rzeka Biała i kanał Prut. Fot. Wody Polskie

Zadrzewienia, stanowiące ważny element stref buforowych w dolinach rzecznych i systemach melioracyjnych, przyczyniają się do zatrzymania spływających z pól nawozów oraz środków ochrony roślin, uniemożliwiając im przedostanie się do wód Jedno dorosłe drzewo pochłania od 300 do 500 litrów wody na dobę, a wraz nią ogromną ilość związków chemicznych z gleby. Zadrzewienia pełnią więc kluczową rolę w samooczyszczaniu wód i procesach redukcji związków biogennych obecnych w wodach powierzchniowych, co ma ogromne znaczenie zwłaszcza dla rzek i zbiorników wodnych na terenach rolniczych.

Staw w Rybnicy. Fot. Wody Polskie

Zadrzewienia teraz i dla przyszłych pokoleń

Zadrzewienia nadwodne są złożone w większości z gatunków drzew mających duże wymagania co do wilgotności gleby i dobrze znoszących okresowe zalewanie terenu. Zmiany w występującej roślinności można prześledzić na przykładzie dużej rzeki, takiej jak Wisła. Tereny okresowo zalewane przez wody rzeczne porastają gatunki drzew znoszących okresowe zatapianie ich korzeni. Są to łęgi topolowo-wierzbowe. Ślady dawnego koryta Wisły zajmują starorzecza z roślinnością szuwarowo-bagienną. Miejscami możemy spotkać olszyny i torfowiska.

Od lewej: olchy nad Zalewem Nadarzyckim, brzozy nad dopływem spod Wilczych Lasek, olcha nad rzeką Gwdą. Fot. Wody Polskie

W tworzeniu zadrzewień nadrzecznych duży udział ma olsza czarna, która szybko rośnie i uwielbia miejsca mokre i zabagnione, choć może rosnąć też w mniej żyznych siedliskach. Oprócz olszy nad wodami spotkamy różne gatunki topól i wierzb, a także jesiony, brzozy i czeremchy, a także różne gatunki krzewów, jak kalina koralowa czy porzeczka czarna.

Z lewej: wierzby i olchy nad jeziorem Pile. Z prawej: Topola czarna nad rzeką Żółkiewką. Fot. Wody Polskie

Zarządzanie zadrzewieniami nadwodnymi to również odpowiednio dobrane nasadzenia drzew i krzewów w służbie ekosystemom wodnym. W trakcie „Budowy niebieskiego korytarza ekologicznego wzdłuż doliny rzeki Regi i jej dopływów” Wody Polskie nasadziły drzewa wzdłuż 40 kilometrowego odcinka rzeki Regi. Nasze Gospodarstwo aktywnie angażuje się też w działania na rzecz ochrony drzewostanów… również przed zwiększającą się populacją bobrów. W marcu przedstawiciele RZGW w Szczecinie razem ze stroną społeczną brali udział w zabezpieczaniu przed zgryzieniem przez bobry. Ochronne metalowe siatki pozwalają na swobodny wzrost drzew, które zminimalizują proces przegrzewania się wód Iny w okresie letnim, a tym samym poprawią warunki bytowe gatunków ichtiofauny wrażliwych na zawartość tlenu związaną wprost z termiką wód.

Zabezpieczenia z siatki nad rzeką Iną. Fot. Wody Polskie

Innym przykładem współdziałania na rzecz zadrzewień nadwodnych jest inwestycja obejmująca modernizację 20 km wałów przeciwpowodziowych rzeki Wisły. W ramach wypracowanego konsensusu z organizacjami pozarządowymi pozostawiliśmy enlawy drzew oraz pojedyńcze cenne przyrodniczo drzewa, umożliwiając jednocześnie realizację ważnej dla bezpieczeństwa powodziowego mieszkańców Krakowa inwestycji. Ustalono również plan nasadzeń zastępczych.

Wody Polskie niejednokrotnie inicjują i angażują się w akcje sadzenia drzew. Latem pracownicy RZGW w Krakowie, wspólnie z leśnikami, posadzili 100 sadzonek drzew przy Zbiornikach Wodnych Czaniec oraz Świnna Poręba. Na jesieni ubiegłego roku, we współpracy z Lasami Państwowymi udało się posadzić ponad 1000 drzew na terenie działania RZGW we Wrocławiu i w Gdańsku, głównie nad zbiornikami wodnymi. W maju zaś, w ramach rekultywacji terenu po budowie pierwszego tymczasowego awaryjnego rurociągu transportującego ścieki do oczyszczalni „Czajka” w Warszawie, posadzono kilkadziesiąt drzew. 

Foto1: Wspólne sadzenie drzew podczas akcji "Światowy Dzień Wody - 100 sadzonek na 100-lecie urodzin Papieża Jana Pawła II". Foto2:  Podczas akcji "Jedno dziecko, jedno drzewo" pomogliśmy posadzić przeszło stu sztuk sadzonek klona jawora nad zbiornikiem w Czerwieńsku. Foto3:  Jarząb szwedzki zasadzony przez pracowników Wód Polskich nad Wisłą w Warszawie

Sadząc drzewa nad rzekami trzeba bezwzględnie pamiętać o właściwym doborze gatunków. Prowadząc nasadzenia należy stosować gatunki rodzime, a unikać inwazyjnych, które są wysoce konkurencyjne i naruszają strukturę oraz równowagę ekologiczną zadrzewień. Przykładem jest tu pochodzący z Ameryki Północnej klon jesionolistny, który silnie rozprzestrzenił się w dolinach dużych rzek. Stanowo on duże zagrożenie dla rodzimej różnorodności biologicznej, gdyż niezwykle szybko rośnie wypierając wiele miejscowych gatunków roślin drzewiastych i zielnych. Ponadto może powodować straty gospodarcze, gdyż może porastać wały przeciwpowodziowe i elementy infrastruktury kolejowej, przez co trudniej utrzymać je w należytym stanie technicznym. Okazy tego gatunku trudno jest usunąć z przestrzeni przyrodniczej, a to tylko pokazuje, że nie każde drzewo, które widzimy nad wodą, jest sprzymierzeńcem naszych rodzimych ekosystemów od wód zależnych. Dlatego ważna jest świadomość społeczna i edukacja. 

Z lewej: rzeka Dunajec. Z prawej: rzeka Biała Tarnowska. Fot. Wody Polskie

Zadrzewienia dla człowieka i środowiska

Zadrzewienia nadrzeczne to ważny element ekosystemów związanych ściśle z wodami. Wzmacniają brzegi rzek przy których rosną, dzięki czemu przeciwdziałają erozji, wymywaniu gleby i zmianom kształtu koryta oraz umacniają skarpy. Są regulatorami stosunków wodnych, wiążą wilgoć w swoich systemach korzeniowych przez co ograniczają spływ powierzchniowy wód do cieków. Ich korony ocieniają lustro wody, ograniczając parowanie i nie dopuszczając do przegrzania się wody. Dzięki zdolnościom retencyjnym i spowalnianiu tempa topnienia śniegu mają wpływ na spowalnianie odpływu wód, szczególnie w górnych partiach zlewni rzek. Zadrzewienia gwarantują harmonijne ukształtowanie krajobrazu. Zakładane w celu spełniania funkcji społecznych, są ukierunkowane na zaspokajanie potrzeb ludzkich w zakresie wypoczynku, rekreacji, estetyki otoczenia i edukacji.

Od lewej: rzeka Pichna, jezioro Jasne, rzeka Mierzawa. Fot. Wody Polskie

Od wieków zadrzewienia stanowią ważny element polskiego krajobrazu, pełniąc rozliczne pożyteczne funkcje, dlatego niezwykle istotna jest ich ochrona, a także prowadzenie nowych nasadzeń, również w odniesieniu do ekosystemów od wód zależnych.

Dziękujemy wszystkim pracownikom Wód Polskich z całego kraju, którzy podzielili się z nami zdjęciami pokazującymi piękno zadrzewień nadwodnych, dzięki którym mogliśmy zilustrować ten artykuł.

Joanna Sasal

Piotr Cierpucha

Wydział Edukacji Wodnej

PGW Wody Polskie